اوراق مشتقه چیست؟ آشنایی جامع با ابزارهای مالی پیشرفته

اوراق مشتقه چیست؟ آشنایی جامع با ابزارهای مالی پیشرفته

اوراق مشتقه، از پیچیده‌ترین ابزارهای مالی پیشرفته محسوب می‌شوند که با استفاده از مکانیسم‌های مهندسی مالی طراحی شده‌اند. این اوراق نه‌ تنها برای پوشش ریسک و نوسان‌گیری کاربرد دارند، بلکه با ترکیب با دیگر ابزارهای نوین مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری یا ساختارهای اعتباری، به ابزاری راهبردی در مدیریت سبد دارایی‌ها تبدیل شده‌اند. بانک‌ها و مؤسسات مالی با بهره‌گیری از این ابزار، راهکارهای خلاقانه‌ای برای تأمین مالی و انتقال ریسک ارائه می‌دهند که نشان‌دهنده تحولات عمیق در بازارهای مالی امروز است.

چرا این اوراق اهمیت دارند؟

اوراق مشتقه به دلایل زیر نقش کلیدی در بازارهای مالی ایفا می‌کنند:

۱. مدیریت ریسک: کمک به شرکتها و سرمایه‌گذاران برای پوشش نوسانات قیمت دارایی‌ها (مثل نفت، ارز یا سهام).
۲. نقدینگی بازار: افزایش حجم معاملات و عمق بخشیدن به بازارهای مالی.

۳. دسترسی به اهرم مالی: امکان سودآوری با سرمایه کمتر نسبت به معاملات مستقیم دارایی پایه.

۴. تنوع استراتژی‌ها: امکان ترکیب با دیگر ابزارها برای طراحی راهکارهای سرمایه‌گذاری پیچیده.

چه کارهایی برای همه‌گیری و توسعه این اوراق وجود دارد؟

1- آموزش عمومی و تخصصی:

• برگزاریکارگاه‌های آموزشی رایگان توسط بورس و نهادهای مالی
• تدویندوره‌های آموزشی ساده‌شده برای سرمایه‌گذاران خرد
• ایجادپلتفرم‌های شبیه‌ساز معاملات با مثال‌های کاربردی

2-  توسعه زیرساخت‌ها:

• گسترشپلتفرم‌های معاملاتی آنلاین با رابط کاربری آسان
• ایجادصندوق‌های سرمایه‌گذاری مشتقه برای سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای
• توسعهبازارهای ثانویه برای افزایش نقدشوندگی

۳-  سیاست‌گذاری و حمایت نهادهای نظارتی:

• کاهشکارمزد معاملات در مرحله اولیه
• طراحیالگوهای استاندارد قراردادها برای کاهش پیچیدگی

4-  فرهنگ‌سازی و شفاف‌سازی:

• انتشار گزارش‌های تحلیلی ساده‌شدهاز سوی کارگزاری‌ها
• برگزاری مسابقات معاملات مجازیبا جوایز تشویقی
• معرفی موفقیت‌های عملیاستفاده از مشتقات در رسانه‌ها

5–  توسعه محصولات جدید:

• طراحیاوراق مشتقه اسلامی 
• ایجادابزارهای ترکیبی با صندوق‌های ETF
• توسعهمشتقات مبتنی بر ریسک‌های محلی (مثل نرخ تورم)

انواع ابزار مشتقه

ابزارهای مشتقه به چهار دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شوند که هرکدام ویژگی‌ها و کاربردهای منحصربه‌فردی دارند:

۱. قراردادهای آتی  (Futures)

قرارداد آتی، توافقی الزام‌آور بین دو طرف برای خرید یا فروش یک دارایی پایه (مثل سهام، کالا، ارز) در تاریخ مشخص آینده (تاریخ سررسید) و با قیمت توافقی است. این قراردادها در بورس‌های رسمی معامله می‌شوند و شرایط آنها استاندارد است.

در قراردادهای آتی، دو نوع موقعیت معاملاتی اصلی وجود دارد:

1. پوزیشن خرید (Long Position): وقتی سرمایه‌گذار متعهد به خرید دارایی پایه در سررسید می‌شود

1. پوزیشن فروش (Short Position): وقتی سرمایه‌گذار متعهد به فروش دارایی پایه در سررسید می‌شود

به عنوان مثال اگر شما یک قرارداد که ذر قیمت کالای پایه 50000 تومان است با تاریخ سررسید یک ماهه و وجه تضمین 10% (5000) را خریداری کنید سناریو های زیر محتمل است:

در ابتدا هر دو 5,000 تومان به ازای هر کیلو به عنوان وجه تضمین می‌پردازن در روز اول اگر قیمت 2000 تومان کاهش پیدا کند این مبلغ از حساب خریدار برداشته شده و به حساب فروشنده می رود و اگر قیمت افزایش داشته باشد با توجه به مبلغ افزایش این داستان برعکس شده و تغییر می‌کند اگر موجودی فروشنده به کمتر از 3,000 تومان برسد برای ان هشدار می‌آید و باید حساب خود را تا 5000 تومان افزایش دهد. که این مکانیسم‌ها ریسک نکول را کاهش می‌دهد.

۲. قراردادهای اختیار معامله

قراردادهای اختیار معامله (Options) نوعی از ابزارهای مشتقه هستند که به خریدار (حق) (نه اجبار) خرید یا فروش یک دارایی پایه (مانند سهام، کالا یا ارز) را در قیمت مشخص (قیمت اعمال) و تا تاریخ معینی (تاریخ انقضا) میدهند. این قراردادها دو نوع اصلی دارند:

– **اختیار خرید (Call Option)**: حق خرید دارایی در قیمت اعمال.

– **اختیار فروش (Put Option)**: حق فروش دارایی در قیمت اعمال.

خریدار با پرداخت (پرمیوم) (حق بیمه) این حق را کسب میکند، در حالی که فروشنده متعهد به اجرای قرارداد در صورت تمایل خریدار است. اختیار معامله برای (پوشش ریسک) یا (سفتهبازی) استفاده میشود.

به عنوان مثال:

فرض کنید سهام شرکت الف در حال حاضر ۱۰۰ تومان است. شما پیشبینی میکنید قیمت آن تا ۳ ماه آینده افزایش مییابد، اما نمیخواهید مستقیماً سهام بخرید. شما یک اختیار خرید با قیمت اعمال ۱۱۰ تومان و انقضای ۳ ماهه خریداری میکنید و ۵ تومان به عنوان پرمیوم (حق بیمه) پرداخت میکنید. اگر پس از ۳ ماه، قیمت سهام به ۱۳۰ تومان برسد، شما میتوانید سهام را به قیمت ۱۱۰ تومان خریداری کنید و با فروش آن در بازار ۲۰ تومان سود کنید (۱۳۰ – ۱۱۰ = ۲۰). پس از کسر پرمیوم، سود خالص شما ۱۵ تومان است. اگر قیمت زیر ۱۱۰ تومان بماند، شما فقط ۵ تومان (پرمیوم) را از دست می‌دهید.

اما اگر فکر میکنید قیمت سهام ممکن است کاهش یابد، یک اختیار فروش با قیمت اعمال ۹۰ تومان و پرمیوم ۴ تومان میخرید. اگر قیمت به ۷۰ تومان برسد، شما میتوانید سهام را در بازار به ۷۰ تومان بخرید و با استفاده از اختیار فروش، آن را ۹۰ تومان بفروشید، که ۲۰ تومان سود خالص (۹۰ – ۷۰ – ۴ = ۱۶ تومان) دارد. اگر قیمت بالای ۹۰ تومان بماند، فقط ۴ تومان پرمیوم را از دست میدهید.

۳. قراردادهای معاوضه  (Swaps)

قراردادهای معاوضه از ابزارهای مهم مالی در بازارهای مشتقه هستند که طی آن دو طرف توافق میکنند جریان‌های نقدی یا ریسکهای مالی خود را بر اساس یک دارایی پایه (مانند نرخ بهره، ارز، یا کالا) با یکدیگر تبادل کنند. این قراردادها معمولاً در بازارهای فرابورس (OTC) منعقد میشوند و برای مدیریت ریسک، کاهش هزینه‌های تأمین مالی و سفته‌بازی استفاده می‌شوند.

انواع قراردادهای معاوضه:

۱-  معاوضه نرخ بهره (Interest Rate Swap – IRS)

تعریف: دو طرف جریان‌های بهره را با نرخ‌های متفاوت (ثابت vs شناور) معاوضه می‌کنند.

مثال: شرکت الف وام با نرخ شناور دارد اما می‌خواهد پرداخت‌هایش قابل پیشبینی باشد، بنابراین با شرکت ب (که نرخ ثابت دارد) توافق میکند تا تفاوت نرخ‌ها را تبادل کنند.

۲-  معاوضه ارزی (Currency Swap)

تعریف: دو طرف اصل و فرع یک وام را در دو ارز مختلف مبادله میکنند.

مثال: یک شرکت اروپایی که به دلار نیاز دارد، با یک شرکت آمریکایی که به یورو نیاز دارد، توافق می‌کند تا برای مدتی اصل و بهره وام‌های خود را در ارزهای مقابل پرداخت کنند.

۳-  معاوضه کالا (Commodity Swap)

تعریف: تبادل جریانهای نقدی مرتبط با قیمت یک کالا (مانند نفت، طلا یا گندم).

مثال: یک تولیدکننده نفت برای جلوگیری از نوسانات قیمت، با یک بانک توافق می‌کند تا بر اساس قیمت ثابت نفت پرداخت انجام دهد، در حالی که بانک بر اساس قیمت روز بازار به او پرداخت می‌کند.

۴-  معاوضه نکول اعتباری (Credit Default Swap – CDS)

تعریف: نوعی بیمه در برابر عدم پرداخت بدهی توسط یک نهاد بدهکار.

مثال: بانک الف برای کاهش ریسک نکول وام خود به شرکت ب، با بانک ج قرارداد CDS می‌بندد و در صورت نکول شرکت ب، بانک ج خسارت را جبران می‌کند.

۴. قراردادهای فوروارد  (Forwards)

قرارداد فوروارد (Forward Contract) یکی از ابزارهای مالی مشتقه است که در آن دو طرف توافق می‌کنند یک دارایی پایه (مانند سهام، ارز، کالا یا اوراق قرضه) را در تاریخ مشخصی در آینده و با قیمت از پیش تعیین شده معامله کنند. این قراردادها به صورت غیراستاندارد و در بازار فرابورس (OTC) منعقد می‌شوند و معمولاً برای پوشش ریسک (Hedging) یا سفته‌بازی (Speculation)  استفاده می‌شوند.

در این قراردادها  تاریخ و قیمت ثابت است و  قیمت تحویل (قیمت فوروارد) و تاریخ سررسید از ابتدا مشخص است. همچنین

انعطاف‌پذیری بالایی دارد  چون در بازار OTC معامله می‌شود، شرایط قرارداد (مانند حجم و سررسید) قابل تنظیم است.

در این قراردادها نیازی به پرداحت اولیه نیست و معمولاً هیچ وجهی در زمان انعقاد پرداخت نمی‌شود (برخلاف قراردادهای آتی). اما ریسک نکول را دارد چون تضمین مرکزی وجود ندارد، هر یک از طرفین ممکن است به تعهدات خود عمل نکنند به عنوان مثال:

یک شرکت باید ۶ ماه دیگر ۱۰۰ هزار دلار به یک  تأمین‌کننده خارجی پرداخت کند. اگر نرخ فعلی دلار: ۳۰,۰۰۰ تومان باشد و شرکت نگران است که تا ۶ ماه دیگر نرخ دلار افزایش یابد یک قرارداد فوروارد منعقد می‌کند و طبق آن  شرکت با یک بانک توافق می‌کند که ۶ ماه بعد دلارها را با نرخ ۳۲,۰۰۰ تومان بخرد. اگر در سررسید، نرخ دلار در بازار به ۳۵,۰۰۰ تومان برسد: شرکت سود می‌کند، چون با قیمت ارزان‌تر (۳۲,۰۰۰ تومان) دلار را خریداری می‌کند. اگر نرخ دلار به ۳۰,۰۰۰ تومان کاهش یابد: شرکت ضرر می‌کند، چون می‌توانست ارزان‌تر بخرد، اما متعهد به خرید با قیمت ۳۲,۰۰۰ تومان است.

برخی آمارجهانی در خصوص ابزار مشتقه

۱. حجم بازار مشتقات جهانی (۲۰۲۴)

1- حجم کل بازار مشتقات جهان به حدود ۱٫۲ کوادریلیون دلار (۱,۲۰۰ تریلیون دلار) میرسد.

2- این رقم بیش از ۱۰ برابر تولید ناخالص داخلی جهانی (GDP) است.

3- بیش از ۹۰٪ معاملات مشتقات در بازارهای فرابورس (OTC) انجام میشود.

۲. انواع مشتقات و سهم بازار (۲۰۲۳)

سواپها (Swaps) بزرگترین بخش بازار با حجم حدود ۵۶۰ تریلیون دلار.

قراردادهای آتی (Futures) با حجم حدود ۴۰۰ تریلیون دلار.

اختیار معامله (Options) با حجم ۲۴۰ تریلیون دلار.

۳. بزرگترین بورسهای مشتقات جهان  (2024)

CME Group  (شیکاگو) بزرگترین بازار قراردادهای آتی و اختیار معامله.

  Eurex( آلمان/سوئیس)  مرکز اصلی مشتقات اروپایی.

 NASDAQ و  ICE نقش کلیدی در معاملات مشتقات سهام و کالا.

۴. رشد بازار مشتقات در آسیا

بورس مشتقات شانگهای (SHFE) و بورس هند (NSE) سریعترین رشد را در معاملات آتی کالا و ارز دارند.

• هند در سال ۲۰۲۳ رکورد معاملات آتی شاخص (Nifty 50) را شکست.

۵. نقش مشتقات در بحرانهای مالی

بحران ۲۰۰۸ تا حد زیادی به دلیل سواپهای نکول اعتباری (CDS) تشدید شد.

پس از آن، مقررات  Dodd-Frank  در آمریکا و EMIR در اروپا برای شفافسازی معاملات مشتقه وضع شد.

۶. مشتقات آبوهوا (Weather Derivatives)

این ابزارها برای پوشش ریسک تغییرات آبوهوا استفاده میشوند و حجم معاملات آنها از ۲۰ میلیارد دلار فراتر رفته است.

۷. مشتقات ارزهای دیجیتال(۲۰۲۴)

حجم معاملات آتی و اختیار بیتکوین به بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار رسیده است